Milano. Grad istorije, umjetnosti i kontradikcija, baš kao i čovjek o kojem govorimo. Ispred prozora jednog od najvećih umova našeg doba Umberta Eca uzdiže se impozantna silueta dvorca Sforzesco. Zidine koje su svjedočile vijekovima ratova, umjetničkih genijalnosti Leonarda i Bramantea, Napoleona i maršala Radetzkog, sada su nijemi posmatrači mirnog, svakodnevnog života i turističkih gužvi. Iz ovog istorijskog okruženja, uz miris kafe i zvukove grada, profesor Eco nudi svoje pronicljive, duhovite i često provokativne poglede na Evropu, njene krize i njen identitet.
U intervjuu koji slijedi (koji je dao za Guardian prije više od trinaest godina), Eco se, tek nagrađen Legijom časti u Parizu i Dodekaneskim križem na Patmosu, dotiče temeljnih pitanja: Je li kultura jača od rata u izgradnji evropskog jedinstva? Zašto je ideja o ratu između evropskih zemalja danas urnebesna?
Kroz prizmu svojih iskustava i bez dlake na jeziku, Eco secira “plitki” evropski identitet, važnost Erasmusa kao “seksualne revolucije” koja stvara istinske Evropljane, te izazove populizma i odsustva “dubljih” korijena. Njegova razmišljanja o demokratiji, religiji i budućnosti kontinenta, sve to začinjeno ironijom i mudrošću, predstavljaju nezaobilazan uvid u kompleksnost Evrope i ljudske prirode…
Dvorac Sforzesco: Vijekovi istorije pod Ecovim prozorom
Ispred prozora Umberta Eca u Milanu uzdiže se zastrašujuća masa dvorca Sforzesco, koji svojim kulama i crnim pticama podsjeća na razne kontinentalne ratove. Ovdje se nekada nalazio Castrum Portae Jovis – tvrđava Porta di Giove iz 14. vijeka – koju je uništila kratkotrajna Zlatna Republika 1447. godine. Između ovih zidina, Leonardo da Vinci i Donato Bramante su nekada radili, upravo te potporne zidine osvojio je Napoleon. A odmah iza opkopa, područja koje sada okupiraju turisti koji su došli posjetiti Michelangelovu Pietu Rondanini, austrijske trupe maršala Radetzkog bombardirale su nemirni grad 1848. godine.
Kultura protiv rata: Evropa nakon 70 godina mira
“Kada je riječ o dužničkoj krizi”, kaže Eco, “i govorim kao neko ko ne razumije ništa o ekonomiji, moramo se sjetiti da je kultura, a ne rat, ono što učvršćuje naš (evropski]) identitet. Francuzi, Italijani, Nijemci, Španci i Englezi su vijekovima ubijali jedni druge. Danas smo u miru već 70 godina i niko više ne shvata koliko je to nevjerovatno. Zaista, sama ideja rata između Španije i Francuske, ili Italije i Njemačke, izaziva urnebes. Sjedinjenim Državama je bio potreban građanski rat da bi se pravilno ujedinile. Nadam se da će kultura i (evropsko) tržište učiniti isto za nas”.
Francuska Legija časti i grčki Dodekaneski križ: Ecova evropska odiseja
Eco ispija kafu, preferirajući prikladno postmodernističke Nespresso kapsule, dok njegova supruga, Njemica Renate Ramge Eco, brani tradicionalni italijanski aparat za kafu, moku. Upravo se vratio u Milano iz Pariza, gdje mu je francuski predsjednik Nicolas Sarkozy dodijelio čin komandanta, treći čin Legije časti.
“To su bili sati francuske borbe za AAA rejting, ali Sarkozy to ipak nije želio propustiti – sjajno. Moram priznati da je bilo dirljivo i iskustvo kada mi je u Grčkoj dodijeljen Dodekaneski križ: dijele ih direktno u pećini Patmos, gdje je sveti Ivan napisao Apokalipsu”, kaže pisac kroz smijeh. “Jedna od prednosti života u Evropi je ta što dobijam rođendanske čestitke od njemačkog predsjednika Wulfa i španskog premijera Rajoya, od kojih nijednog ne poznajem. Nakon što smo se godinama međusobno svađali u bratoubilačkim ratovima, sada smo svi kulturno Evropljani.”
“Plitki” evropski identitet: Izazov izgradnje dubljih korijena
Kada je 2012. godine upitan da opiše evropski identitet, Eco kaže da je on široko rasprostranjen, ali “plitak”. “Koristio sam englesku riječ koja nije ista kao italijanska riječ superficiale, već je negdje između ‘površine’ i ‘dubokog’. Moramo to promijeniti prije nego što kriza (Evropu) liši svega.”
Erasmus kao “seksualna revolucija”: Rađanje istinskih Evropljana
“Univerzitetski program razmjene Erasmus se jedva spominje u poslovnim rubrikama novina, a ipak je Erasmus stvorio prvu generaciju mladih Evropljana. Ja to nazivam seksualnom revolucijom: mladi Katalonac upoznaje Flamanku – zaljubljuju se, vjenčaju i postaju Evropljani, kao i njihova djeca. Ideja o Erasmu trebala bi biti obavezna – ne samo za studente već i za taksiste, vodoinstalatere i druge radnike. Pod ovim mislim da trebaju provoditi vrijeme u drugim zemljama unutar Evropske unije, trebali bi se integrirati.”
Populizam i “nedemokratske” vlade: Otpor dubljoj integraciji
To je privlačna ideja, a ipak, čini se da ponos Evropom ustupa mjesto populizmu i neprijateljstvu unutar unije. “Zato sam rekao da je naš (evropski) identitet ‘plitak’. Osnivači Evrope – Adenauer, De Gasperi i Monnet – možda su manje putovali. De Gasperi je govorio samo njemački jer je rođen u Austro-Ugarskom carstvu i nije imao pristup internetu da čita stranu štampu. Njihova Evropa je reagovala na rat i dijelili su resurse kako bi izgradili mir. Sada moramo raditi na izgradnji dubljeg identiteta.”
“Kada sam na sastanku gradonačelnika EU predložio ideju uvođenja Erasmusa i za zanatlije i stručnjake, jedan velški gradonačnik je rekao: ‘Moji građani to nikada ne bi prihvatili!’. A kada sam o tome govorio prije nekoliko dana na engleskoj televiziji, oštro me je kritikovao voditelj, koji je bio zabrinut zbog krize eura, zbog nadnacionalne Evrope i zbog tehničkih vlada Papademosa u Grčkoj i Montija u Italiji koje nisu ‘izabrane’ i stoga su ‘nedemokratske’.”
“Kako sam trebao odgovoriti? Reći da je naša vlada odobrena od parlamenta i predložena od predsjednika kojeg je izabrao parlament? Reći da u svim demokratijama postoje neizabrane institucije, poput engleske kraljice i američkog vrhovnog suda, ali da ih niko ne definiše kao nedemokratske?”
Korijeni evropskog identiteta: Od Ustava do De Chiricovih pejzaža
Čak i prije dužničke krize, slab identitet Evrope, kako ga je dijagnosticirao Eco, bio je očigledan. “(Naprimjer) kada je ustav odbijen na referendumu. Dokument su napisali političari, bilo je nemoguće da bilo koji obrazovani čovjek učestvuje u procesu i nikada se o njemu nije raspravljalo s biračima. To je bilo očigledno i kada su novčanice eura dizajnirane bez uobičajenih lica važnih muškaraca i žena – umjesto toga, postojali su samo ledeni pejzaži, kao u De Chiricovom pejzažu. Ili se problem (evropskog identiteta) vraća Bogu – činjenici da Sjedinjene Države postaju sve religioznije dok Evropa postaje još manje religiozna?”
Venera i Raspelo: Slojevitost evropskog naslijeđa
“Tako je. Još dok je papa Vojtila bio živ, vodila se velika rasprava o tome da li bi trebali prihvatiti evropski ustav i kršćanske korijene kontinenta. Prevladavali su sekularni ljudi koji nisu ništa poduzeli po tom pitanju. Crkva je protestovala. Međutim, postojao je i treći put, teži, ali onaj koji bi nam danas dao snagu.”
A to bi značilo govoriti o konstituciji svih naših korijena – grčko-rimskih, judaističkih i kršćanskih. U našoj prošlosti imamo i Veneru i raspelo, Bibliju i nordijsku mitologiju, koje se sjećamo s božićnim drvcima ili s mnogim festivalima svete Lucije, svetog Nikole i Deda Mraza. Evropa je kontinent koji je uspio spojiti mnoge identitete, a ipak ih ne pomiješati.
Upravo tako vidim njenu budućnost. Što se tiče religije: budite oprezni. Mnogi ljudi koji više ne idu u crkvu postaju žrtve praznovjerja. A mnogi koji ne prakticiraju religiju i dalje nose malu karticu sveca sa slikom Padre Pija u novčanicima.
Budućnost Evrope: Federacija kultura, a ne Sjedinjene Države
Otac semiologije, naučnik masovne kulture, autor eseja za elitu i globalnih bestselera – od “Imena ruže” do “Praškog groblja”, Eco je upravo napunio 80 godina. Kad god se umori penjući se uz stepenice, šali se: “Eh, prijatelju moj, više nemamo 70!”
Nije pesimista: “Sa svim svojim manama, globalno tržište čini rat manje vjerovatnim, čak i između SAD-a i Kine. Evropa nikada neće biti Sjedinjene Države Evrope, jedna zemlja sa zajedničkim jezikom poput SAD-a – gdje je dugo vremena engleski prijetio da ga pretekne njemački, a sada ga pretekne španski.”
“Imamo previše jezika i kultura, zaista, ideja o jedinstvenim (evropskim) novinama je za sada samo utopija. Internet nas, u međuvremenu, tjera da se sudaramo jedni s drugima, možda ne čitamo ruski, ali nailazimo na ruske web stranice i postajemo svjesni drugih.”
“I dalje mislim da više nema razlike između Lisabona i Varšave, kao što nema razlike između San Francisca i New Yorka. Ostat ćemo federacija, ali neraskidiva.”
Lice evropskih novčanica: Kultura umjesto politike
Dakle, čija lica bismo trebali štampati na našim novčanicama, kako bismo podsjetili svijet da nismo samo ‘plitki’ Evropljani, već i dubokoumni? “Možda ne političara ili vođa koji su nas podijelili – ne Cavoura ili Radetzkyja, već ljudi od kulture koji su nas ujedinili, od Dantea do Shakespearea, od Balzaca do Rossellinija.
“A budući da je Pierre Bayard u pravu, znamo da postoje knjige koje tek trebamo pročitati, a koje će nam pomoći da razmislimo o kulturama koje se razlikuju od naše. Malo-pomalo: tako će naš evropski identitet postati dublji.”